تاریخچه قنوات درنجف آباد

نجف آباد،قطعه زمینی وسیع با دو رشته کوه موازی درشمال ویک رشته ازکوهپایه های زاگرس درجنوب دشت وسیعی را تشکیل میداده که قبل ازدوره صفویه،براساس قرائن ونقل قول ها،عده ای از زرتشتیان چادر نشین ازفلات مرکزی ایران(یزد) بدواًدرتابستانها باکوچ به این مکان،احشامشان رادرکوهپایه های شمالی می چراندند وپائیزبه موطن خود مراجعت می کرده اند اما پس از مدتی ، اینان در کوهپایه های شمالی ساکن شده اند وازچشمه سارهای آن،برای خودواحشامشان استفاده میکرده اندوچون درتابستانهادچارکم آبی شده به فکرتأمین آب دائمی وحفرقنات افتاده اند.بزرگ قبیله بنام آذرماهان اقدام به حفرقنات بِلمِچه کرده وباساخت قلعه وخانه، طایفه ای درآنجاساکن وبه شغل دامداری وکشاورزی پرداختند،

پس ازمرگ آذرماهان،یکی از فرزندان اوبنام صندل به ریاست قبیله منصوب شد.باافزایش نفوس واحتیاج به آب وآذوقه بیشتر،صندل اقدام به حفرقنات صندل نمود. باحفراین قنات،آب زیادی دردشت جاری شدوعده زیادی ازافرادقبیله درباغات شمالی مستقرگردیدند.صندل که مردی باتدبیروتوانابوده فرزندان ذکور واثاث خودرا تشویق حفرقنات و گسترش دامداری وکشاورزی می کند. شیربچه پسرایشان به اتفاق مردان قبیله به احداث قنات دیگری (قنات شیربچه) درمرکزنجف آباد همت می گمارندوقناتی پرآب دردشت وسیع وهموارحفرمی نمایند.آب آن درمحل سازمان آب فعلی آفتابی شده وبه سوی محلی که آنراشاه آباد نام نهاده اند سرازیرمی شود.وقطعه زمینی همواروباخاک مرغوب برای کشاورزی را¬¬¬ احیاء و قریه شاه آبادرابعنوان محلی برای اسکان عده دیگری ازفرزندان خود وایجاد باغ وبوستان تدارک می بیندو همزمان درآن محل،قلعه،حمام وعصارخانه و...ساخته اندکه هنوزبعضی ازآثارآن باقی است.

صندل رادخترانی نیزبوده که به تبعیت ازبرادرخودشیربچه اقدام به حفرقنات خارون(خواهران)درغرب نجف آبادمی نمایندوآب آن باقنات برادرشان شیربچه مخلوط وبامشارکت همدیگرشاه آبادرابیش ازپیش گسترش داده وکشاورزی ودامداری رارونق می بخشند. ازآنجائیکه نجف آباد،دشتی وسیع ودارای زمین کشاورزی بوده وآب چندرشته قنات حفرشده مذکور جوابگوی آبادانی آنرا نداشته،درزمان شاه عباس صفوی وانتقال پایتختی به اصفهان ورونق وگسترش شهر اصفهان وعمران وآبادانی اطراف،نجف آبادازاین آبادانی بهره فراوان برد.به امرشاه عباس وبه همت شیخ بهایی تعدادی رشته قنات دردشت كَرْوَن احداث وتعدادی خریداری شد. آب این قنوات پس ازطی مسافت طولانی وگذراز بسیاری از روستاهای درمسیررودخانه مرغاب،توسط جوی بزرگی بنام جوی شاه، واردنجف آبادشده وتوسط مُقَسّم های سنگی بنام لَتْ به۱۷لت(جوی)تقسیم و هرجوی منطقه ای ازنجف آبادرامشروب می ساخته است، تعدادقنوات نجف آبادودردشت کرون را۱۷رشته ذکرکرده اند ولی قنوات بانام ونشانِ ثبت شده،فقط۱۳رشته می باشدکه قنات رحیم آبادنیز بعدازدوران صفویه احداث شده است،این قنات ها عبارتنداز:زرّین-کوه زادان-کاشیان- صادق آباد- عباس آباد- حسین آباد-کی- شور- رحیم آباد- شاه- قرق- ناظری- محمدی.قنات های کی و کاشیان وشورمخروبه شده اندوبه جای آنهاقنات رحیم آباداحداث شده است.

بااحداث این قنوات وسرازیرشدن آب قنوات یادشده از طریق جوی شاه به نجف آبادوباهمّت وتلاش ساکنین قدیمی و افرادجدیدوتازه واردکه بنابراقوال واسنادتاریخی، عده ای ازبندیان وتبعیدشدگان سیاسی وناراضیان حکومتگران صفوی بوده اندوبا وعده آزادی به شرط سکونت و آبادانی،دراین محل سکونت یافتندوبه شغل کشاورزی ودامداری ودیگرحِرَفْ آن زمان مثل عصاری،گیوه کشی، نمدمالی،کلاه دوزی،مسگری،چاقوسازی وساخت قاشق وچنگال،قالیبافی وکرباس بافی و ساخت ابزارویراق اسب وساخت ادوات جنگی وغیره پرداختنداینان درمدت کوتاهی توانستندیک دشت نسبتاً خشک رابا دستان هنرمندخود به بوستانی سرسبزمبّدل سازندچنان باغات سرسبزودرختان تنومندی پرورش دادند که زبانزدخاص وعام گردیدو محصولات زمینی ودرختی آن همه روزه برگُردهِ استران روانه کاروانسرای نجف آبادی هادرپشت مسجدحکیم اصفهان،دل منتظران خرید را شاد می کرد.جهانگردانی که دراین دوره وبعدازدوره صفویه ازاین قَریه عبورنموده اند سرسبزی وخرمّی درختانِ تنومندباخیابان های عریض وجوی های پرآب درطول قَریه راستوده اند. نحوه تقسیم آب درنجف آباد همانطورکه گفته شدهریک از۱۷جوی یادشده منطقه ای ازنجف آبادرامشروب می نموده است.

.بستگی به مقدار زمینی که تحت پوشش هرجوی آب قرارداشته دوره گردش آب دراین جوی هاکه آنرارَشْنْ می گویندمتفاوت بوده است.مثلاًجوی موسوم به لت اربابی به رشن۸(دوره تناوب۸روزه)وجوی موسوم به آب خان به رشن۱۰(دوره تناوب۱۰روزه)بوده است.هرشبانه روزبه۲طاق۱۲ ساعتی وهرطاق۲۴جریب درنظرگرفته اند(هرنیم ساعت آب برای یک جریب زمین).بنابراین جوی آب به رشن۱۰دارای۲۰طاق و هرطاق ۲۴جریب واین جوی۴۸۰جریب زمین و آب دارد.درسالهای آبسالی وزیادبودن آب،هرجوی آب ممکن است به دو قسمت(۲لت)تقسیم شودودوره تناوب آبیاری نصف گردد.برعکس درسالهای خشکسالی هردوجوی آب یکی شده ودوره تناوب آبیاری دوبرابرمی شود.مثلاً آب به رشن۸ درسالهای آبسالی هر۴روزیکبارودرسالهای معمولی۸ روزیکبارودرسالهای خشکسالی هر۱۶ روز یکبار،آبیاری انجام میگردیده است.هرطاق رایک سرطاق اداره می کرده است.

درقدیم که ساعت وجودنداشته است جهت سنجش زمان ازوسیله ای بنام پْنِگْ استفاده می شده است.پنگ،پیاله ای بوده که سوراخی درکف داشته وآنرادرتشت آبی قرار میدادندو پنگ بعدی شروع می شده برحسب تعدادجریب آبی که هرکشاورزداشت تعدادی پنگ آب به اومیداده اند. شرح مختصری ازموقعیت کنونی قنوات نجف آباددردشت کرون هم اکنون قنات های موجودوبانام ونشان نجف آباددردشت کرون ۱۱رشته قنات می باشدکه اگرازبالاشروع نماییم اولین وپرآب ترین قنات نجف آبادبنام قنات یاکاریززرین می باشدکه درسمت جنوب غربی عسگران درد والج شروع میشود.آب این قنات و قنات کوه زادان که درزیردست قنات زرین می باشددرنزدیکی روستای قهریزجان به هم پیوسته وجوی شاه بزرگ راتشکیل می دهند وپس ازعبورازقهریزجان درنزدیکی روستای سیران،آب قنات صادق آباد به آن ملحق شده.درادامه مسیردرنزدیکی روستای حسن آبادوسطی،آب دوقنات دیگرنجف آبادبه نام های قنات عباس آباد(شهرداری) وقنات حسین آبادبه این جوی واردمی شود وبعدازروستای حسن آباد،آب قنات رحیم آبادبه آن می پیونددوپس ازطی مسیرروستاهای خیرآباد،هومان وخرمنان وخمیران درنزدیکی روستای تندران درمحلی به نام چاروی بزرگ باشاخه ی دیگرجوب شاه به نام جوی شاه کوچک تلاقی مینمایدوجوی شاه عباسی راتشکیل میدهند. جوی شاه کوچک ازدوشاخهءشمالی بابه هم پیوستن آب قنات های محمدیه وناظری و شاخه ی جنوبی باپیوستن آب قنات های شاه وقرق تشکیل میشده است.بعدازانقلاب،باهمت تلاشگران جهاد سازندگی وبااستفاده ازاعتبارات این نهاد اکثرمسیراین جوی ها بتنی وبه صورت کانال درآمده است.

درقدیم واوایل انقلاب دبی این قنوات درمحل روستای تندران به مقدار۷۰۰ لیتردرثانیه می رسیده است.آب جوی شاه پس ازعبور ازروستاهای تندران،ورپشت، جاجا، رضوانشهر،تیران،کوهان، شاهدان وحاجی آبادوارد7 لتی نجف آبادمی شده که شرح تقسیم آن به قبلابیان شدو بعلت طی مسیرپرپیچ وخم وطولانی وخاکی وعلفی بودن مسیرونفوذآب در زمین وتبخیرونیزبرداشت های غیرقانونی درطول مسیر،مخصوصادرزمان های کم آبی وخشکسالی،مقدارکمی آب واردنجف آباد می شده،بدین دلیل به درخواست مسئولین دفترقنوات وحمایت کشاورزان وباهمت وتلاش نماینده محبوب شهرمان آقای ابوالقاسم پاینده،مسیرتندران تا نجف آباد،بااحداث یک عددکانال بتنی باشیب مناسب وفاصله کوتاه تربهسازی شد و تا حد زیادی از تلفات آب جلوگیری بعمل آمد. اداره قنوات در نجف آباد درقدیم عموماًکدخدایان ومعتمدین باتشکیل کمیسیون قنوات مسئول هماهنگی اموروجمع آوری مخارج مربوط به قنوات وحواله نمودن تعدادی مرد جهت لایروبی جوی ها(بعنوان مردجوی)بوده اند.

درسال۱۳۲۵ این تشکیلات تحت عنوان دفتر قنوات نجف آبادبه منظورانجام امورلایروبی و بازسازی قنوات وکانال کشی وانتقال آب وچگونگی استفاده و تقسیم آب وتأمین هزینه های مربوطه تأسیس وعهده داروظایف فوق الذکرگردید. علاوه بر موارد یاد شده توافقنامه و صورتجلسه ای در سال1368مبنی بر تحویل و تحول ایستگاه پمپاژ آب کشاورزی نجف آباد با کلیه متعلقات آن به دفتر قنوات تنظیم گردید و طبق این توافقنامه مسئولیت دریافت آب از شرکت آب منطقه ای اصفهان و کلیه امور مربوط به بهره برداری، تعمیرات، نگهداری و همچنین تعویض تاسیسات و متعلقات مستهلک شده مربوط در ایستگاه مذبور را بر عهده داشته و هزینه های انجام شده باضافه حق آب بهاء پرداختی به سازمان را جمعاً به تناسب بین آب بران ذکر شده در صورتجلسه تقسیم و با صدور حواله مسئولیت جمع آوری مخارج مربوط را بر عهده داشته است.

باتوجه به تبدیل شدن اراضی کشاورزی درشهربه مناطق مسکونی وتجاری وهدررفتن بخش قابل ملاحظه ای ازآب قنوات،مسئولین دفتربرآن شدندکه نسبت به استفاده بهینه ازاین ثروت ملی وبه منظوریکپارچه نمودن باغات واراضی زراعی وبابکارگیری روش های نوین آبیاری وهمچنین پایین آوردن هزبنه های کاشت وداشت وبرداشت چاره اندیشی نماینده که در این راستا ضرورت ایجادیک تشکل فراگیراحساس شدلذاباانجام مراحل قانونی درمورخ 23/08/1375شرکت زراعی کشاورزان۱۷ جوی قنوات نجف آبادباتنظیم اظهارنامه واساسنامه وبااهداف ووظایف : لایروبی وتعمیروبازسازی وکول گذاری وپیشکارکنی قنوات نجف آباد و تهیه زمین زراعتی و آبرسانی و ایجاد باغات میوه و زراعت جهت کشاورزان صاحب سهم قنوات نجف آباد، حفظ حرایم قنوات وجوی شاه قدیم وکانالهای مربوط به قنوات نجف آباد وکانال آبرسانی ودیگر خدمات مربوطه از تاریخ ثبت به مدت نامحدود با سرمایه اولیه چهار میلیون و هشتصد و نود و شش هزار ریال مقسم به هشت هزار و صد و شصت سهم ششصد ریالی با نام که سهامداران شرکت کلیه افراد حق آبه گیر مالک هفده جوی قنوات بوده که بر مبنای مالکیت جریبات آبگیری خود می توانند افراد سهام خود را خریداری نمایند (هر یک سهم معادل یک جریب سی دقیقه آب به رشن ده) تاسیس گردید.

طرح احداث مزرعه بادام همانگونه که عنوان شدگسترش شهرنحف آبادوبه زیرساختمان رفتن اکثرزمین های کشاورزی وباغات، مسئولین دفترقنوات رابرآن داشت تاچاره ای بیندیشندلذاپس ازبرگزاری جلسات ورایزنی های بسیاروتماس با ارگانهای ذیربط به این نتیجه رسیدندگه قطعه زمینی درغرب نجف آبادتهیه وتمام ویاقسمتی ازآب قنوات رابه آن هدایت نمایندونسبت به کشت بادام که ازاساسی ترین درختان این منطقه می باشدبه شیوه آبیاری قطره ای و همچنین کشت گندم به روش آبیاری بارانی اقدام نماینددراین راستاچندقطعه زمین درنظرگرفته شدونهایتاًقطعه زمینی به مساحت1680هکتاردرفاصله ۲۵کیلومتری جنوب غربی ازطریق مدیریت اموراراضی استان به این طرح اختصاص یافت سپس عملیات اجرایی. تأسیسات طرح ازقبیل احداث۹کیلومترکانال وتونل منشعب ازکانال اصلی تاورودی به استخرذخیره طرح ساخته شد اجرای لوله گذاری به قطر 75 سانتی متر و به طول1400متر و پوشش بتنی مسلح روی آن. 1- تونل ها و گالری های لازم به عرض 4/1 متر و ارتفاع8/1متر و طول 900 متر. 2- کانال سرپوشیده با مقطع مستطیل به ابعاد2/1*1 به طول2118 متر. 3- کانال روباز با سطح مقطع ذوزنقه به عرض بالای3 متر و عرض کف1 متر با عبور دبی آب 1100 لیتر در ثانیه به طول 4585 4- اجرای حوضچه های آبگیری-رسوبگیری و جمع کننده ها به انضمام سایر ابنیه ی فنی شامل سه دهنه پل با دهانه های 6-4 و 9 متر و حوضچه های دراپ و زیرگذرها. 5- پوشش بتنی مسیر آب قنوات از روستای حسن آباد کرون تا تندران با مقطع ذوزنقه به عرض بالای2 متر و عرض کف60 و ارتفاع 70 سانتی متر و طول10 هزار متر. توضیحاً: 100 درصد عملیات اجرایی بندهای فوق انجام گردیده است. ودراین راستا دو باب استخرذخیره وفشارباحجم آبگیری۲۳۰۰۰( به ابعاد150*80) و۸۰۰۰(به شعاع 35 متر) متر مکعب طراحی وساخته شدکه آب پس ازذخیره دراستخرپایین،توسط ایستگاه پمپاژباخط انتقال به طول5150 متربا ارتفاع پمپاژ 1245 متر و دبی انتقال 271 لیتر در ثانیه با لوله 500میلی متر از نوع لوله های فلزی و آزبست به استخربالاپمپاژ میگردد.

این دو استخر قسمت اعظم زمینهای طرح را به شیوه آبیاری قطره ای و بارانی مشروب می سازند. عملیات اجرای لوله کشی ونصب تجهیزات،الکتروپمپ هاوشیرآلات،شبکه وتابلوهای برق،لوله کشی کلیه لوله های پمپاژ،نصب فیلترهاوتجهیزات ولوله کشی های توزیع آب درمزرعه،خیابان بندی قطعات و احداث ساختمان های موتورخانه، پمپاژ آب ، اتاق برق، تاسیسات نگهبانی و اداری باپیشرفت فیزیکی ۱۰۰٪ انجام گردیده است.ایستگاه پمپاژشامل سه دستگاه الکتروپمپ۱۲۵/۳wkl می باشدکه قدرت هرکدام۹۰ کیلووات وتاقطعه۶راآبیاری می نمایدونیز۵دستگاه الکتروپمپ ۱۵۰/۴wkl به قدرت هرکدام ۲۵۰کیلووات بوده که آب راازطریق خط لوله پمپاژیادشده به استخربالامی ریزدوازآنجا توسط خط توزیع به چهارانشعاب تقسیم و پس ازعبورازمجموعه فیلترها قسمتی از قطعه شش و قطعه۷به بالاراآبیاری می نماید. طراحی و اجرای850 هکتار سیستم آبیاری قطره ای جهت احداث باغات بادام و طراحی 670 هکتار سیستم آبیاری بارانی در فاز دوم جهت زراعت غلات و علوفه که در حال حاضر850 هکتار از اراضی آبیاری قطره ای100درصد و مابقی آن 80درصد انجام گردیده و قسمت های فاز دوم طرح آبیاری بارانی هنوز عملیاتی نگردیده است. مشکلات فعلی قنوات و طرح متأسفانه قنوات،این میراث ارزنده وثمره تلاش وهمّت نیاکان مابه دلیل خشکسالی های مکررسالهای اخیر وتغذیه نشدن حوزه آبگیراین قناتهاوپایین رفتن آب سفره های زیرزمینی وبه دلیل حفروبرداشت بی رویه آب توسط چاههای عمیق،سطح آب زیرزمینی به شدت پایین رفته وتقریباًتمامی قنوات داخل شهروحتی قنوات پرآب دشت کرون خشک یاکم آب شده است.

بااحداث سدخمیران وانحراف آب ازبسترطبیعی رودخانه مرغاب وانتقال آن توسط کانال ایزوله بتونی به سدوعدم تغذیه بسترطبیعی رودخانه ودرنتیجه عدم تغذیه قنات های موجود در حاشیه این رودخانه ازجمله۵ رشته قنات نجف آبادبنام های زرین،کوه زادان،صادق آباد،شاه قرق، همانگونه که درگزارش کارشناسی تأمین دلیل با آماروارقام ودلایل متقَن آمده همگی خشک شده است.واین مصیبتی بزرگ می باشدو قناتی که ازآن آب بیرون نیاید رفته رفته متروکه وباگذشت زمان مخروبه خواهدشد. بر این اساس و حسب دستور قبلی مقام معظم رهبری وزرات نیرو تصویب نمود مقدار900 لیتر بر ثانیه آب جهت مصارف کشاورزی در نظر گرفته شود، علی الرغم ابلاغ مصوبه مذکور به سازمان آب منطقه ای اصفهان متاسفانه با پیگیری های مکرر پس از گذشت17 سال هنوز هیچگونه اقدام موثر عملی انجام نگرفته است. عدم حل مسئله وام اخذ شده از بانک صادرات بابت اجرای آبیاری تحت فشار؛ طبق دستور مدیر عامل بانک صادرات ایران وتوافق مسئولین بانک استان مقررگردید پس از واریز مبلغ اصل وام ، وتصویب درمجمع عمومی بانک، با این شرکت تسویه حساب ووثیقه ها آزاد گردد .

با اینکه سهامداران این شرکت در اواخر سال 91 علاوه بر پرداخت مبلغ اصل وام و انجام تهاتر سود تسهیلات دریافتی با مبلغ اعتبارات شرکت نموده اند، ولی متاسفانه بانک آزاد سازی وثیقه هارا منوط به تسویه سود جرائم تسهیلات از تاریخ واریز اصل وام تا زمان ابلاغ مصوبه نموده است . با توجه به موارد مذکور و خشکسالی و سرمازدگی محصولات وافزایش قیمت نهاده های کشاورزی درسالهای اخیر و اجرائی نشدن تمامی طرح و به تاخیرافتادن اجاره بهای معوقه اراضی تحویل اسناد مالکیت اراضی واگذاری طرح با مشکلات فراوانی مواجه گردید. جهت رفع مشکلات قنوات، طرح، مسائل و خساراتی که به کشاورزان زحمتکش و بی بضاعت این شرکت که اکثرا از خانواده های شهدا، جانبازان و ایثارگران میباشند وارد شده و بصورت یک معضل اجتماعی برای مردم نجف آباد درآمده است درخواستی تنظیم و جهت سفارش مقام معظم رهبری به مسئولین حکومتی و دولتی به دفتر ایشان ارسال گردید . انشاالله در ضل توجهات حضرت حق وبذل توجه وعنایت معظم له این مشکلات مرتفع خواهدگردید.